SƏNƏDLİ HEKAYƏLƏR VƏ OÇERKLƏR

MƏŞUM ALOV VƏ GÖZ YAŞLARI

Bir vaxt gəlhagəli idi yüzillik tarixi olan Şahverdi kən­dinin. Bəxtəvər günlərini yaşayırdı buranın ca­ma­atı. Qubadlının Ermənistanla sərhəd zolağında yer­lə­şən bu kəndin zümrüd meşələri, buz bulaqları, Bərguşad ça­yının sahillərinə rövnəq verən meyvə bağları dildən-dilə düşmüşdü. Uzaq-yaxın ellərdən axın-axın gələn in­san­­lar kəndin qənşərindəki yalçın qayaların dibindən qay­na­yıb çıxan İsti suda şəfa tapırdı…

Ancaq… Ancaq çox çəkmədi Şahverdinin bəxtəvər gün­ləri. Bəlkə tale qarğıdı bu kəndə?! Yoxsa, gözə-nəzərə gəldi Şahverdi?! Yaşadığımız əsrin ikinci yarısından baş­la­yaraq ermənilər iki-bir, üç-bir ayaq açdı bu kəndə. Or­dan-burdan azıb-təzən ermənilər bu dilbər guşədə sığı­na­caq tapmağa, məskən salmağa başladılar. Şahverdi ca­ma­atı qərib bilib, qonaq hesab etdikləri bu yurdsuz-yuvasız er­məniləri necə də mehribanlıqla, canıyananlıqla qar­şı­la­yır­dı. İlahi… Hamı ellikcə gələnlərə əl tuturdu. Ev bünöv­rəsi qoyanlara daş, qum, taxta, ağac verirdilər. Tapdıqları bir loğma halal çörəklərini erməni gəlmələri ilə yarı bö­lür­dülər. Ermənilər də üzdə:

- Ara, elə türkün başına pırlanım, bizə ki, belə yax­şı­lı­ğına eləyirsiz, Allah da sizə köməyiniz olsun. Ki, ölək ge­dək torpağın altına, türkün yaxşılığına yadımızdan çıx­ma­ya­caq, - deyib yağlı-yalvarıcı dil tökürdülər. Sən demə, ürəklərində ayrı cür: - qoy özümüzə yer eyləyək, gör sizə nə dağlar çəkərik, - düşünürmüşlər.

Ermənilər üzdə dedikləri kimi yox, qəlblərinin hökmü ilə hərəkət edib, yavaş-yavaş hiss olunmadan saman altından su axıtdılar… Ayaqları yer tutan gündən Şahverdi camaatının qara günləri başlandı. Ermənilərə pay verilmiş Azərbaycan torpağında şahverdililər gözüm çıxdıya salındı. Belə yerdə deyirlər ki, yersiz gəldi, yerli qaç.

Kənd müsibətlərə düçar oldu. Adamlar didərgin düşdü doğma yurd-yuvalarından. Şahverdidə bircə Sev­di­ma­lının ailəsi qaldı. Başa vurduğumuz əsrin ikinci yarı­sından kən­din adı da dəyişdirildi, erməniləşdirildi. Şah­verdi Varatan oldu. Bu da bir ağır dərd! Sağalmaz yara! Sevdimalı buna da dözdü. Tərpənmədi yerindən. - Daş düşdüyü yerdə ağır olar, - dedi. Tək-tənha qaldı kən­dində. Onun bu qətiyyəti, yur­da bağlılığı şəstinə toxundu ordan-burdan gələn er­mə­ni­lərin. Ağır daş olub düşdü erməni xainlərinin başına. Bağ­ban işləyən kirvəsi Ar­şavid Sevdimalını bir xəlvətə çəkib xısın-xısın:

- Ara, Sevdimalı kirvə! - dedi. - Sənə bir sirr deya­ca­ğam. Gərək heç kimə bilməsin. Ki, bizim bu şon dığalar bi­lib xəbər tutsa, başıma oyun açacaxlar. Ara, Sevdimalı kir­və, nə durmusan e!! Ara, ki getmiyəsən, sənin başını kə­­sə­cəklər! Ara get ee! Get burdan! A kirvə, sən bizim bu murdar millətin xasiyyətinə, zatına-kökünə bilmirsən?! Gərək çoxdan köçəsən! Ara gizli plan qurublar ki, evinə də od vurub yandırsınlar.

Həmin gecə Sevdimalının yuxusu ərşə çəkildi. Fik­ri­nin cığırlarında dağı arana daşıdı, aranı dağa. Yumşaq yor­ğa­nın altına sığmadı Sevdimalının dərdi. O, hövlnak yerin­dən qalxıb pal-paltarını geyindi, eyvana çıxdı. Gecənin də­rinliklərinə nisgilli nəzər saldı, kədərli ah çəkdi və öz-özünə: - Minillik Şahverdi, indi də Varatan… Buna da dö­zər­dim, qıvrılıb-qısılıb yaşayardım bu tək-tənha ko­mam­da… Amma gavur qoymur, bunu da mənə çox görür. Namərd ermənilər gündə bir hədə-qorxu gəlirlər: -Sev­di­malı, köç! Yoxsa… Bu yaşımda hara köçüm?! Hara gedim?!

Sevdimalının gecənin dərinliklərinə yayılan lal harayına cavab verib, qahmar çıxan olmadı. Kim qalmışdı ki, kənddə?! Doğmaları getmişdi, qonşularının səsi-sorağı uzaq-uzaq diyarlardan gəlirdi. Sevdimalının qulağına ikicə tanış səs dəyirdi. Bir İsaq-Musaq quşunun hənirtisi, bir də ki, Bərguşad çayının həzin zümzüməsi, vəssalam…

Sübhəcən ilan vuran yatdı, Sevdimalı yatmadı. Elə bil qor dolmuşdu Sevdimalının yorğan-döşəyinə. Səhəri be­lə­cə açıldı Sevdimalının. Ömür-gün yoldaşı Sərmayə xala sə­hər süfrəsi açanda Sevdimalı təmkinlə, həm də ürək ağrısı ilə:

- Sərmayə, Allahdan gizli deyil, bəndədən nə gizli, - dedi. - Ermənilər əl çəkmir. Bizə tələ qurmaq istəyirlər. Ya­vaş-yavaş yır-yığış eylə, baş alaq çıxaq gedək. Er­mə­ni­lər sifariş göndərmişdi, deyirlər gedin, inad eləməyin, axı­rı yoxdur. Bu millətə yaxşı bələdəm, qalsaq, sonrası yaxşı ol­maz. Ev-eşiyə xəsarət yetirərlər, uşaqların başına bir iş gətirərlər…

Sərmayə ərinin dilindən bu sözləri eşidəndə yerindəcə donub qaldı. Elə bil başından ildırım çaxdı. Xeyli hərəkətsiz qaldı. Haçandan-haçana özünə gələrək:

- Neylək, ay kişi, - dilləndi. - Yəqin qismət beləymiş.

Göydən nə yağıb ki, yer onu qəbul eləməsin. Köç de­yir­lər, köçərik! Elnən gələn qara gün, toy-bayramdır, ge­dən­lərimizdən artıq deyilik ha! Onlar necə, biz də heylə. Gedib kənar bir yerdə özümüzə yurd-yuva qurub başımızı birtəhər dolandırarıq…

Sevdimalı fikirli-fikirli dəhrəsini götürüb bağa endi. Qəlbində əkib-becərdiyi ağaclara - salamat qalın - demək istədi. Ancaq bacarmadı, dili dönmədi. Əlli-altmış il bun­dan qabaq əkdiyi tut ağaclarının iri qanadları altındakı çə­mən­likdə ayaq saxladı. Yay vaxtı on bir oğul-qız, qırxdan artıq nəvə-nəticə, bax, buradaca Sevdimalının başına top­laşardı. Nəvə-nəticənin gəlişi toy-bayram olardı babaya. Sev­dimalı indi onların qurduğu evcik yerlərinə, oyun­caq­la­rına, palçıqdan düzəltdikləri dəyirmancıqlarına, neçə-neçə silinməz izlərinə nəzər saldıqca həm fərəhlənir, həm də riqqətlənirdi. Sevdimalının yaşı doxsanı haqla­mış­dı. Ancaq indiyə qədər belə ağır dərdə tuş olmamışdı: kə­nd dərdinə, torpaq dərdinə, el-oba dərdinə, yurd-yuva dər­di­nə. Doğma yurdu əldən vermək onun aləmində ölümdən be­tər idi. Nə qədər çətin olsa da, bu günəcən namərd er­mə­nilərin əhatəsində tək-tənha qalıb yaşaması, onun dün­yaya göz açdığı Şahverdi torpağına, qurub-tikdiyi isti yu­va­sına bağlılığı idi. Sevdimalını yaxından tanıyanlar deyir ki, dözümlü adamdır. Ömründə ağlamamışdı Sevdimalı. Əzizlərini itirəndə də Sevdimalı yaş axıtmazdı. Qohum-əq­rəbasına sözü o olardı ki, Allahın payıdı, vermişdi, indi də aldı. Ağlayıb-sısqamağın nə mənası…

Bu gün ayrılıq məqamı Sevdimalını yaman çaş­dır­mışdı, qəddi əyilmişdi dağ cüssəli kişinin. O, nəvə-nəti­cə­si­nin, oğul-uşağının şənləndiyi yerlərə, əli ilə əkib-be­cər­diyi ağaclara, bağın içində pıçıldaşan bulağa nisgilli nəzər sa­lıb qəhərləndi. Çuxura düşmüş qəmli gözlərində iki dam­cı yaş gilələnib onun sifətindəki çalın-çarpaz qırış­lar­da donub qaldı.

İxtiyar qoca bir qədər yuxarıdakı dikə qalxıb ətrafa gö­zü­dolusu nəzər saldı. Burada kolxoz sədri, meşəbəyi iş­lə­diyi gənclik çağlarını xatırladı. Daxilən çox götür-qoy elə­di. Ancaq onu bu doğma diyara bağlayan telləri qıra bil­mədi. Qarşı-qarşıya dayanan ulu dağlar, bu torpaqda uyu­yan babaların müqəddəs ruhu, əsrarəngiz meşələr, gecə-gündüz Şahverdi kəndinə nəğmə qoşan Bərguşad çayı sanki canlı məxluq kimi dil açıb Sevdimalını qınadı. Neçə-neçə səmtdən qulağına səslər gəldi: - Güvəndiyimiz dağ, sənə də qar yağarmış?! Bizi nakəs, nanəcib ermənilərin əlində qoyub hara gedirsən, Sevdimalı?!

Sevdimalı diksinən kimi oldu, daxili fikirlərindən ay­rıl­dı, bükülmüş qəddini düzəltdi, məğrur görkəm aldı, ağ­la­masından özünün də özündən xoşu gəlmədi. - Axı, sən Sev­dimalısan, bərkə-boşa çox düşmüsən. İndi niyə cəsa­rət­siz olmusan?! Qaçmaq fikrinə düşmüsən?! Kişi də dar ayaq­da kəndini-kəsəyini atıb gedərmi?! Beş-on dığanın qabağından qaçmaq heç kişilikdəndir?! Bəs sonra nəvə-nəticələrin sənin barəndə nə düşünər?!

Sevdimalı qəlbində özü-özünü imtahana çəkdi, ittiham elədi… Evə dönüb taxta pilləkənlərlə ikinci mərtəbəyə qal­xanda onu qarşılayan həyat yoldaşına nikbin əhval-ruhiyyə ilə:

- Sərmayə, - dedi. - Heç qəlbini sıxma, öldü var, döndü yox­dur! Yüz qarğaya bir sapand daşı. Qoy er­mənilər nə qələt eləyir eləsin, burdan heç yerə tərpənən  deyiləm. Harda incələr, orda üzülər!

Sərmayənin baxışları duruldu, Sevdimalının bu sö­zün­dən sonra elə bil ev-eşik işıqlandı, həyət-bacaya nur çiləndi.

- Samovara od sal, yaxşı bir çay dəmlə, kəklikotusu, qan­təpəri də olsun. Köhnə kötüklərin üstündə çoxlu  çır-çırpılar doğranıb… nə qədər ki sağam, kefinizi pozmayın, qoy ermənilər nə deyir, desin. İt hürər, karvan keçər! Bircəciyinin hünəri var yaxın gəlsin, - Sevdimalı əlavə edib, ağ saçlı ömür-gün yoldaşına, övladlarına ürək-dirək verdi.

Bax, beləcə, Sevdimalı neçə il dağ kimi duruş gətirdi bu kənddə. Bac vermədi xain ermənilərə. Yeri düşəndə, dığaların ağzından vurub yerində oturtdu Şahverdinin qoca qartalı. Vaxtilə Qubadlı və Zəngilandan alınıb səxa­vətlə Er­mə­nistanın Gorus və Qafan rayonlarına peşkəş edilən Şur­nuxu, Ağbulaq, Şamsız, Qurdqalağı, Kürdük, Ağvanlı kəndlərində bir azərbaycanlı qal­mamışdı. Ermənilərin tənəsinə, təsirinə, təzyiqinə tablaşma­dıq­la­rından pərən-pərən olmuşdular dədə-baba yurdlarından. Şahverdi Varatan olsa da, Sevdimalı sevdimalılığında qalırdı, daya­nıb durmuşdu kəndində. Qüruruna, na­mu­su­na, vətən qey­rə­tinə, burada uyuyan ata-babaların ruhuna söykənmişdi qo­ca qartal.

İllər keçdi, bir gecə… Onda bir vilayəti idarə etmək fəh­mindən xali olan maymaq Qorbaçov ipi əldən vermişdi. Ölkə bir-birinə dəymişdi. Qanunlar gücdən düş­müş­dü, aləm bir-birinə qarışmışdı. Aqambekyanların, şah­na­za­rov­ların, balayanların, petrosyanların, kaputik­yan­ların mə­krli erməni xislətləri üzə çıxmışdı. Daşnaklar And­ro­nik­dən miras qalmış köhnə  zurna-balabanları ilə erməni mil­lətçiliyini yavaş-yavaş dirçəldirdilər… Bax, həmin ara qarışıb, məssəb itən günlərin birində Sev­dimalı kişinin darvazası döyüldü. Gecədən xeyli keçsə də, ev sahibi tez həyət-bacanın işıqlarını yandırıb, aşağı endi. Və: - Yəqin qonaq-qaradır - düşündü. Çünki Sevdi­ma­lının evi yol qıra­ğın­daydı. Dara düşən, maşını sınan, aclığı olan, yorulub yol­da qalan Sevdimalının qapısını dö­yürdü, bu komaya üz tuturdu. Hamı bilirdi ki, Sevdimalı kara gələn, əl tutan, çörək verən adamdır. Kimliyindən, nəçiliyindən asılı olma­yaraq, Sevdimalının qapısı gələnin üzünə açıqdır. Həmişə də deyir ki, əl tutmaq Əlidən qalıb. Qonaq tanı­mayan qapını, heç Allah da tanımaz.

Sevdimalı kişi addımını yeyinlədib qapını taybatay açdı. Bir-birindən aralı üç nəfərlə üzləşdi. Əyinlərində də polis forması. Kənardakı "Qaz-69" markalı minik maşınının da qırmızı zolaqlarından hiss olunurdu ki, rayon polis idarəsinə məxsusdur.

"Dövlət adamlarıdı, belələrindən zaval gəlməz, yəqin aclıqları və ya başqa bir ehtiyacları var. Möhüblərini düzəl­dib yola salaram", - öz-özünə düşündü və irəlidə dayanan baş leytenant A.Mirzoyanı tanıdı. Ona əl verib ədəb-ərkanla:

- Xoş gəlmisən, - dedi. - Atan bu evdə çox olub, sən də tut vaxtı bir-iki dəfə gəlib-getmisən. Amma son vaxtlar görünmürsən. Adamın vəzifəsi olanda etibarını itirər?!

Elə bil bu sözü daşa dedin. Baş leytenant ona əl də uzat­madı və Sevdimalının ərkyana dediklərinə əhəmiyyət vermədən dodağını yana əyib həyətə daxil oldu. Ardınca da S.Manukyanla B.Bədəlyan. Baş leytenant Mirzoyan həyət-bacaya kinayəli nəzər salıb xarakterinə uyğun təkəbbürlə:

- Ara, Sevdimalı, nə boş-boşuna qırıldadırsan e, ara, heç abrına yoxdur?! Özün də qocalıb kaftar olmusan. Ara, niyə rədd olub getmirsən?

Sevdimalı atası ilə yaxın olduğu, özü ilə neçə dəfə çörək kəsdiyi baş leytenantdan bu sözləri gözləmirdi. Ona görə də Mirzoyanın başından yekə qələt qırması Sevdi­ma­lı­ya bərk toxundu. Lakin qonaq olduğunu, qapısına gəl­di­yini mülahizə eləyib onun ədəbsiz sözünün başına ip salmaq istəmədi. Rütbəcə Mirzoyandan kiçik olan Ma­nuk­yan­la Bədəlyan da baş leytenantın dediklərini təsdiq etdilər:

- Ara, Sevdimalı, düz deyir eli, abrını yoxdur, niyə rədd olub getmirsən?!!

Ev sahibi başa düşdü ki, çağrılmamış qonaqlar dalaş­ma­ğa bir bəhanə axtarırlar. Sevdimalı dünyagörmüş kişidi. Polis işçilərinin ədalı hərəkətlərindən dalağı sancdı. Hiss etdi ki, burda nə isə xoşagəlməz bir hadisə baş verə bilər. Ancaq özünü o yerə qoymadı. Bildiyini bildirmək istə­mə­di. Hələlik hövsələsini cilovlayıb səbr elədi. Bu söz-söh­bətlərin axır aqibətini gözlədi. Əslən Gorus şəhərindən olub, Yerevanda polis sistemində işləyən baş leytenant A.Mir­zoyanın danışıqlarından dava-dalaş qoxusu gəlirdi. Bunu Sevdimalı kişi başa düşmüşdü.

Onlar söz güləşdirə-güləşdirə yuxarı mərtəbəyə qalx­dılar. Sevdimalının həyat yoldaşı Sərmayə ilə gəlini Aidə qo­naqların qabağına çıxıb ehtiramla onların hər üçünə:

- Xoş gəlmisiniz, - dedilər. Və tez-tələsik yemək sto­lu­na təmiz süfrə açdılar, samovara su töküb od saldılar…

Başda əyləşib qıçını-qıçının üstünə aşıran baş ley-te-nant bir siqaret yandırıb erməni lovğalığı ilə tüstüsünü başından yuxarı pülədi və təkəbbürlə:

- Ara, Sevdimalı, niyə bu kənddən köçüb getmirsən, uzuna uz bağlamısan. Ara, türk olanda adamın abrına olmaz?!..

Sevdimalının qətiyyətli baxışlarında kinayəli təbəssüm dolaşdı:

 - Görürəm, üçünüz də paqon sahibisiniz, - dedi. - Polis işçisi elə hökumət adamı deməkdir. Ayağımın biri burdadır, biri gorda. Ömrümün bu çağında damımı-daşımı atıb hara gedim?

Mirzoyan səsini qaldırdı:

- Ara, bu qoca türk dalıdı, nadı, - dedi. - Gərək elə qulağından tutaq, donuz kimi sürüyüb aparaq.

Sevdimalı kişi yenə də təmkinini pozmadan:

- Oğul, - dedi. - Çiynində paqon gəzdirsən də, görürəm çox nadansan, yuxarıdan gedirsən, havalı danışırsan. Atan­la çörək kəsmişəm, özün də vaxtilə bu evə gəlib-get­mi­sən. Gecənin bu vədəsi buyurub gəlmisiniz, qonaq­la­rım­sınız. Ürəyiniz nə istəyir, uşaqlar hazırlasın, yeyin-için, sizi hörmətlə yola salım. Yoox, ayrı bir qara niyyə­ti­niz var, bu başqa məsələ. Fikrinizi deyin, mən də bilim. Evi­min içində, arvad-uşaq eşidə-eşidə artıq-əskik danış­maq nə lazım? Bir az da özünüzü ədəbli aparın, sözünüzə sər­həd qoyun. Heç olmasa, çiyninizdəki qırmızı paqondan utanın.

Mirzoyan Sevdimalının sözünü özünə sığışdırmadı, hik­kəli-hikkəli ayağa qalxdı, qabaq stolunu itələyib aşırdı. Mankunyanla Bədəlyan da ona baxıb əyləşdikləri stulu kə­nara tulladılar. Baş leytenant aynabəndə çıxanda əlini kə­mərinə aparıb belindəki makarov tapançasını geri çəkdi. Şübhəsiz ki, o silahlı olduğunu hiss etdirmək istəyirdi. Və barmağını Sevdimalıya silkələyə-sil­kə­ləyə:

- Qoca kaftar, sənə bir gün vaxt verirəm, - dedi. - Rədd olun, gedin burdan! Gəlini də aparmalıyıq, bizə lazımdı, özün bilirsən də niyə - o ədəbsiz-ədəbsiz irişdi - ki, o yan-bu yan eləsən, məhv olacaqsan.

Sevdimalı kişinin rəngi qaçdı:

- Yaxşı! Köç deyirsən, sabahdan köçərik, - dedi. - Ancaq səfeh-səfeh danışmayın! Ağlınızı başınıza yığın!

Polis işçiləri başı çay dəmləməyə qarışan Aidəni araya aldılar. Gəlin onları geri itələyib qaçmaq istədi, lakin mümkün olmadı. Qadın xeylağı üç nəfər pəzəvəng polis işçisi ilə necə bacarsın?! Səs-küyə yuxudan qalxan körpələr analarını yad kişinin əlində görüb çığırışdılar. Polis işçiləri Aidəni pilləkən aşağı sürüməyə başladılar. Gəlin onların əlində özünü ora-bura çırparaq qışqırıb qaynatasını köməyə çağırdı:

- Əmi! Məni öldür! Qoyma bu vəhşilər aparsın!!!

Sevdimalı kişi gördü ki, artıq bıçaq sümüyə dayanıb. Namus əldən gedir. Cəld yan otağa keçib ov tüfəngini götürdü və onların ardınca yüyürdü. Polis işçiləri Sev­di­ma­lının əlində silah görüb tapançalarına əl atmaq istə­dilər. Sevdimalı da bir Sevdimalıdır! Onlara aman ver­mə­di. Qoca qartal əvvəlcə gəlini, sonra bir-bir polis işçilərini nişan aldı…

Baş leytenant Mirzoyan yerindəcə gəbərdi. Manuk­yanla Bədəlyan ağır yaralanmışdı. Onlar Sevdimalının əlin­dən qurtara bilməyəcəklərini görüb sürücünü köməyə çağırdılar və meyidlə birlikdə birtəhər aradan çıxdılar…

Sevdimalı eyni cəldliklə yaralı gəlini, arvad-uşağı öz "Niva" maşınına yığıb, kəndini beləcə tərk etdi… Onun yü­zillik xanimanı isə mənhus gecənin qatı qaranlığında məşum alovlara qərq olub, bir ovuc isti külə döndü.

Həmin səhər Gorus şəhərinin küçələrində qapı-qapı bir cənazə nümayiş etdirilirdi. Bu, baş leytenant A.Mir­zo­ya­nın cənazəsi idi. Ağır-ağır irəliləyən matəm dəstəsi ara­bir dayanır, qabaqda gedən çal saqqallı keşiş hüznlü adam­lara üz tutub ucadan deyirdi:

- Ey, Gorus camaatı! Eşidin, baxın, agah olun! Şahidi olun ki, tarixi düşmənlərimiz türklər bizim bu yazıq, məz­lum, dinc ermənilərin başına nə müsibətlər açır…

Gorusdakı qohumlarına, dostlarına baş çəkməyə gələn bir neçə fransalı, amerikalı daşnak züytutanlarının ssenarisi ilə hazırlanmış tragedik səhnəni seyr etdikcə kədərlənir və bir-birinin qulağına əyilərək:

- Ah, yazıq ermənilər! İnsafsız, qəddar türklər görəsən bu zavallı, dinc millətdən niyə əl çəkmirlər? - deyir və onların bəziləri göz yaşı tökürdülər.

1997-ci il