SƏNƏDLİ HEKAYƏLƏR VƏ OÇERKLƏR

AYILMADIQCA ALDANIRIQ

El-obamız neçə ildir ki, gavur hiyləsindən törə­nən vəhşiliklərə məruz qalıb. Bu faciənin başvermə səbəb­ləri və ona son qoymaq imkanları barə­də müxtəlif rəy­lər irəli sürülür, çağırışlar səslənir. Az-çox təcrübəsi olan jurnalist kimi eşitdiklərimə və gör­dük­lərimə isti­na­dən bu hadisənin bəzi məqamlarını açıq­layan müla­hi­zələrimi bildirmək istərdim.

O vaxtlar respublikaların, rayonların, sovxoz və kol­­­xozların yarışı ənənəyə çevrilmişdi. 1956-cı ildə Er­mə­nistanın Mehri rayonunun nümayəndə heyəti yarış şərt­lərini yoxlamaq məqsədilə Naxçıvan Muxtar Res­pub­likasının Ordubad rayonuna gəlmişdi. Muxtar res­pub­likanın bəzi rəhbər işçiləri də bu yoxlamada iştirak edirdilər. Günorta fasiləsindən yoxlama komissiyası ilə bir­likdə gəlmiş erməni musiqiçilərinin konserti başlan­dı. Naxçıvan kənd təsərrüfatı nazirinin müavini Minəs Markarov sanki həmişəki lal-dinməz adam deyildi. Əl­li­­dən artıq yaşı olan bu adamın qanadı olsaydı, uçardı. O, vəcdlə çalğıçıları yanlayıb, nə isə pıçıldadı. Həmin an­da Minas Nikoqosoviçin rəngi daha da duruldu. Gö­rü­nür, çalğıçılarla olan söhbəti alınmışdı... Erməni mü­ğən­nisi qavalı qulağına qaldırdı, kaman inildədi... Qəlb­­ləri ehtizaza gətirən bir musiqi səsləndi. Bu musi­qi­nin təsiri altında Minəs Markarovun baxışları, əziz-xə­ləfi ölübmüş kimi hüznlü ifadə aldı və ağzını qulağıma yaxınlaşdıraraq:

- Bilirsiniz, bu nə mahnıdır!? - soruşdu.

- Xeyr, bilmirəm - cavab verdim.

Bu cür incə mətləblərdə daha ayıq-sayıq olan Or­du­bad rayon partiya komitəsinin ikinci katibi Armenak Saak­yan Minəs Markarova eyhamla qaş-göz elədi. Mi­nəs Markarov isə görünür, onu tam başa düşə bilmədi. Mi­nəsin köhnə yaraları qövr eləmişdi. O, içəridən qı­rı­la-qırıla:

- Bu mahnının adı "Krunqdu" - dedi. - Ancaq çoxdan qadağan olunmuşdu. Stalinin dövrundə bu musiqi çalın­saydı, bizi dama basardılar.

Təəccübüm bir az da artdı:

- Nə üçün?! - soruşdum.

Minəs Markarovun dolu sifəti kədərli ifadə aldı. O, dərindən ah çəkərək:

- Bilirsən, - dedi. - O vaxtlar türklər bizim ermə­ni­lə­rin başına olmazın müsibətlər açıblar. Dədə-baba­la­rı­mızı amansızcasına qırıblar. "Krunq" həmin faciəli gün­lərimizi tərənnüm edir. Ermənicə bilsəydin, oxu­ya­nın sözlərini başa düşərdin. Bu o deməkdir ki, ey göydə uçan durnalar! O tərəflərdən soraq verin! Ölənlə­ri­miz­dən, sağ qalanlarımızdan, türkün əlindən qurtaranla­rı­mız­dan nə xəbər?!

Sən demə, erməni müğənnisinin avazında səslənən bu həmin mahnının məna dərinliyində məqam gözlə­yən partlayış gizlənibmiş. Onu biz indi-indi başa düş­mə­yə başlamışıq. Özü də gec, çox gec. Başımız daşdan-da­şa dəyəndən sonra.

Həmin illərdə iş elə gətirdi ki, gənc bir mütəxəssisin şikayəti ilə əlaqədar olaraq "Kəndə mütəxəssis gedir" başlığı altında bir felyeton yazdım. Məqalədə bir çox məsul işçilər, o cümlədən, Minəs Markarov tənqid olun­muşdu. Yalnız Minəs Markarovun adını çək­di­yimə görə tənəli sözlərə məruz qaldım. Felyetonda belə bir cümlə işlətmişdim. - Orta təhsilli olsam da, nazir müa­viniyəm. Ali təhsillilərin əlinə çöpü cüt-cüt verirəm.

Elmi dərəcəsi olan nazir bu barədə mənə incikliyini bildirdi:

- O biri müavinlərimi yazsaydın, sənə bir sağ ol da deyərdim. Amma Minəs Nikoqosoviçin adını nahaq çəkmisən. Bilirsən o necə nəcib insandır...

Nazir bir müddət məni görəndə necə deyərlər arxa­sı­nı çevirirdi. Bu alim naziri qınamıram. Çünki "Kru­nq"un mənasındakı məkri duymaq üçün əsl alim fəhmi la­zım idi.

Şöhrətli şair Avetik İsakyan ömrünün son anlarında gözlərini güclə açıb onun nəbzini yoxlayan həkimə:

- Özünüzü incitməyin, əzizim, - deyib. - Nə qədər ki, Naxçıvan, Dağlıq Qarabağ Ermənistanla qovuşmayıb, mənim ürəyim sakit vura bilməz.

Deməyim odur ki, bu qara niyyət hələ o vaxtlar er­mə­ni müğənnilərinin avazında, şairlərin sözündə tərənnüm olunurdu. Nə fayda ki, qulağımıza çatan bu ular­tı­lar dərrakəmizə az çatırdı. 1960-cı illərin əvvəllərində Er­mənistandan səhifə hazırlamaq üçün redaksiyamızın əməkdaşı Hidayət Zeynalovla Yerevana getmişdim. Söz yox ki, hazırlayacağımız səhifənin ideyası milli mü­na­sibətlərin yaxşılaşmasına yönəldilməli idi. Ancaq - qozbeli qəbir düzəldər - deyiblər. Dostluq təmənnasıynan atdığımız hər hansı addım erməni millətçilərinin hiyləsiynən üzləşirdi. Bizə şəhər mehmanxa­nalarının birində yer vermişdilər. Axşam həmkarımla Yerevanın mərkəzi meydanında gəzinirdik. Qarşımıza çıxan boynu qalstuklu, xaricən mədəni görünən və ədalarından vəzifə sahiblərinə oxşayan şəhər sakinləri bizə ikrah hissi ilə:

- Hayerin xosu ara!! Hayerin xosu!! - deyib ötürdülər.

Səhər bu söhbəti "Sovet Ermənistanı" qəzetinin şöbə müdiri İsrafil Məmmədova danışdıq. O, izah etdi ki, yəqin azərbaycanca danışmısınız, onlara acıq gəlib - "hayerin xosu" - ermənicə danışın - deməkdir.

Həmin gün Bakının "Neftçi" komandası "Ararat" futbolçuları ilə oynamaq üçün Yerevana gəlmişdi. Biz də həmin oyuna getməli olduq. İsrafil əvvəlcədən bizə xəbərdarlıq etdi ki, nəbadə azərbaycanca danışasınız. Xataya düşə bilərik.

Yerevanı gəzərkən İsrafil bizə geniş məhəllələr göstərdi:

- Bu yerlərdə qədimdən azərbaycanlılar yaşayırdı, - dedi. - İndi seyrəliblər, ermənilər yaman sıxışdırır! Rəh­­bər vəzifələrdə azərbaycanlı qalmayıb. Bizimkilərə göz verib, işıq vermirlər.

Yuxarıda qeyd etdiyim alim nazir isə Minəs Marka­rovu tənqid etdiyimə görə mənnən hələ də ağzıəyri danı­şırdı. Nazir söhbətlərimizin birində, Minəsin barə­sin­də felyeton yazmağımı mətbuat sahəsində təcrü­bə­min kifayət qədər olmaması ilə əsaslandırırdı. Belə çı­xır­­dı ki, ermənilərin qəbahətindən keçməyə dəyər. Əks təqdirdə beynəlmiləl tərbiyəmizin kifayət qədər olma­masının əzabını çəkə bilərdik. Bax, bu cür mülahizələrə görə, güc-bəla ilə orta təhsil qazanan Akop Ayvazyan on illər idi vilayət partiya komitəsində hamının başında qoz sındırırdı. Şöbə müdirləri, katiblər belə onnan ehtiyatla danışırdılar. Axı Akop Ayvazyan öyzənbillah səsini qaldırardı. - Arxalı köpək qurd basar, - deyiblər. Yerevandan, Moskvadan belə ermənilər bu səsə oyana bilərdi və yüksək kürsü sahiblərinə zaval toxunardı. Ra­­yonların çoxunda ikinci katiblər erməni millətindən olma­lıydı. Kimin nə həddi vardı ki, Mərkəzi Komi­tə­nin meyarına uyğun olmayan hərəkət etsin. Nəyinsə xa­ti­rinə... Erməni kadrlarının nazıynan oynamaq lazım idi.

Bəs Dağlıq Qarabağ Muxtar vilayətində necə! Orada belə bir məntiqə məhəl qoyan var idimi?! Əsla! Çünki - şəriət avamlar üçündür - deyiblər. İşimlə əlaqədar Stepanakertə getmişdim. Vilayət partiya komitə­sin­də katib işləyən Bahadur İbrahimovla tanış oldum. Nəzakətli, kənd təsərrüfatı sahəsində dərin biliyi olan kamil alim idi. Akademik İmam Mustafayevin yetirmə­siy­di. İkinci dəfə Stepanakertə ayağım düşəndə onu ka­bi­netində görmədim. Başını əkmişdilər. Boynumuza alaq ki, bəzən özümüz-özümüzə yağı kəsilirik. Otuz il bun­dan qabağın əhvalatı olsa da, bunu deməyə bil­mə­rəm. Məmməd Cəfərov Naxçıvan vilayət partiya komi­tə­sində şöbə müdiri işləyirdi. Cavan, çevik, son dərəcə nəzakətli olan bu adamı ali partiya məktəbində oxumaq üçün Moskvaya yola saldılar. Məktəbi bitirəndə Şir­van zonasındakı rayonların birinə birinci katib gön­də­rildi. Sən demə, Naxçıvanın düzlük və paklıq mühi­tin­də yetkinləşən bu nəzakətli insan "alıb-vermək" el­min­dən xali imiş... Ona görə də onu, öz istəyini nəzərə al­madan istirahətə getməyi məsləhət gördülər. Qayı­danda da başa saldılar ki, get Naxçıvana, orada sənə daha yüksək vəzifə veriləcək. Gəldi, ancaq Məmməd Cə­fərova kim idi iş verən?! Nə olsun ki, marksizm-le­ninizmi əzbər bilir. Yazılmamış "elmlər"dən naşı idi. Onu xeyli incitdikdən sonra partiya kitabxanasına müdir qoydular. Məmməd Cəfərov "Kommunist"in redaktoru Ağababa Rzayevlə bir yerdə oxumuşdu. Ona görə də Ağababa müəllim hər dəfə mənimlə görüşəndə, Məmməd Cəfərovun halına acıyıb:

- Bacarsan ona kömək et, - deyirdi.

Bir neçə dəfə vilayət partiya komitəsinin katib­lə­rinə onun barəsində ağız açdım. - Söhbət burda qalsın, onda ağıl çatışmazlığı var. Bunu yuxarılar da bilir. An­caq özünə hiss etdirmirik - cavabını aldım.

Onun barəsində gedən bu namərd söz-söhbət Məm­məd Cəfərovun da qulağına çatmışdı. Onun özündə də, özünə qarşı qəribə bir şübhə yaranmışdı. Bir dəfə xə­ca­lət çəkə-çəkə məndən soruşdu:

- Bu sirri heç kəsə aça bilmirəm. Ancaq düzünü de, hərəkətlərimdə, danışığımda qeyri normallaq hiss eləmirsiniz ki?!

- Yoox! Nə danışırsınız?!

- Həyat yoldaşım ucundan-qulağından eşidib ki, guya mən başdan...

Ürəyim ağrıdı! Başqa bir misal. Redaktorlardan bi­ri­­nin kabinetindəydim. Növbəti nömrə üçün "Neft daş­la­rı"ndan hazırlanmış fotoşəkli nəzərdən keçirib, sifə­tini turşutdu və fotoqrafa hirslənərək:

- Yaxşı sənətkarsan e, ancaq siyasətdən kasadsan. Ön­də böyük xalqın nümayəndəsi olmalıdır, başa düş­dün?! Sən isə...

Fotoqraf çəkdiyi şəkli götürüb kor-peşman redakto­run kabinetini tərk etdi. Redaktor üzünü mənə tutaraq:

- Bunları öyrədə bilmədim dəə!

Bəli, yadlara yarınmaq, özümüzünkülərə dirsək göstərmək "dərsinin" gec mənimsənilməsi başbilənləri­mizə necə də ağır dərd olmuşdu. Başqa millətlərin nü­ma­yəndəsini təkcə qəzet, jurnalları bəzəyən fotoşəkillərdə yox, həyatda da öndə görmək, başda oturanlarımızın beynəlmiləlçi ədəbin zirvəsini fəth etmək niyyətindən irəli gəlirdi. Bu cür düşüncə tərzinin möv­cud­luğu "Krunq"un getdikcə güclənən ulartısına rəvac ve­rirdi. İki qonşu xalqı qırğına səsləyən bu müdhiş avazlar hiss olunmadan öz işini görürdü.

Adamın ağlını alandan sonra, canını almağa nə var ki! Yerevan siyasətbazları bu zərbi-məsəli ustalıqla impro­vizasiya eləyib, daşnaq xəyanətinə xas olan ssenari hazırladılar. Əvvəl-əvvəl Ermənistanda yaşayan yüz minlərlə azərbaycanlını ağıllılardan məhrum etmək siyasətini həyata keçirməyə başladılar. "Krunq"un mü­şa­yiəti ilə Ermənistandakı azərbaycanlı ziyalıların res­pub­likamıza axını başlandı. Oradakı soydaşlarımız baş­bi­lənlərini itirəndən sonra minillik ata-baba yurdlarını, qədimdən-qədim torpaqlarını itirmək məcbu­riy­yəti qar­şısında qaldılar. Neçə-neçə gəlinlər ərsiz, atalar oğul­suz, analar balasız qaldı. Böyük Vətən müharibəsi döv­­ründə faşistlərin necə qırğınlar törətdiyini eşitmi­şəm. Ancaq eşitməmişəm ki, dinc əhalini, günahsız ar­vad-uşağı iri dəmir borulara doldurub işgəncə ilə məhv etsinlər. Bunu Ermənistandan gəlmiş soydaşlarımızın dilindən eşidirdim! - Elə dalaş ki, barışanda utanma­ya­san, - deyiblər. Utancaqlıq abır, həya, nəciblik, nəzakət əla­mətidir. Erməni məliklərində bu cür insani key­fiy­yət­lər olsaydı, nə dərd idi?!

Həmin ərəfədə ermənilərin sevimli yazıçısı Silva Ka­putikyan mərkəzi qəzetlərdə çap etdirdiyi məktubunda Andronikin xaricdə qoyulmuş heykəli önündə hüznlə baş əyib, dərin-dərin xəyallara daldığından, bu "milli qəhrəman"ın əlindəki qılıncın haçansa yenidən zühr eləyib sivriləcəyinə qəti əmin olduğundan ürəkdolusu yazırdı. "Mən ermənilərin bu ziyalı qadınının türk millətinin cəlladı olan Andronikin qılıncını baş kəsmə­yə səsləyən məktubunu oxuyanda savadsız nənə­lə­ri­mi­zin, igidlərin savaşında yaylıq atıb, qan yatırtdığını xa­tır­layırdım. Sən bir savadlı erməni qadınının qani­çən­­liyinə bax, savadsız azəri qadınının qan yatırtmasına"...

Düzdür - qanı qanla yox, su ilə yuyarlar, - deyiblər. Biz bu zərbi-məsəlin ifratına varmışıq. Silva Kapu­tik­ya­nın qan qoxusu gələn cızmaqaralarını oxuduğumuz, "Krunq"u dinlədiyimiz, Avetik İsaakyanın arzularından hali olduğumuz, soydaşlarımızın Ermənistandan o cür faciəli vəziyyətdə qovulduğunu gördüyümüz təq­dir­də belə yumşalırdıq, yumşaltmağa çalışırdıq, geri çəki­lir­dik, yeni-yeni barışdırıcı cığırlar arayıb-axtarırdıq. Gü­zəştə getmək, geri çəkilmək "fəlsəfəsi"nə uymaqla sanki özümüzün uzaqgörənliyimizi, humanistliyimizi, dərin düşüncə sahibi olduğumuzu nümayiş etdirirdik. Sağlığında əlimizin üstündə gəzdirdiyimiz Baqram­yan­la­rın, Babacanyanların, yoxluğunda büstünü ucaldıb on­ların ruhu qarşısında səcdə qılırdıq.

Bu məktubu oxuyanlardan bəziləri bəlkə də məni qisasçılıq hissini qızışdıran müəllif kimi qınaya da bilərlər. Xeyr, düşməni məhv etmək üçün əvvəlcə ona nifrət etmək lazımdır! Qanmayanı qandırmaq gərəkdir. Qisas, nifrət Məhəmməd hümmətinə yaddır. Bizi buna vadar eləyən yalnız və yalnız erməni millətçiləridir. Türk qanı olan elə bir adam təsəvvür etmirəm ki, o min il bundan sonra da tariximizin Xocalı, Malıbəyli, Şuşa, Laçın səhifəsini vərəqləyəndə onda intiqam hissi alov­lan­masın. Astronomiya elminin bilicisi Ambar­sum­ya­nın məşhur fizik olduğuna şübhəmiz yoxdur. Onun mil­li münaqişədəki mövqeyinin şahidi olduqca təəssüflənməyə bilmirəm. Görünür bu görkəmli alim fizikanın - tə­si­rin əks təsirə bərabər olması barədəki qanununu öz sələflərinə təlim etməyi unudub. Çox unudub, təəssüf! Bu­nun üçün alimlik azdır, xeyirxah, ağsaqqal da olmaq lazımdır.

"Krunq"un günbəgün artan müdhiş sədasını batırmaq əvəzinə, onu eşitməmək üçün başda oturan başbilənlərimiz qulaqlara pambıq tıxamağı bizə rəva bilirdilər. Dilimizin lal, qulağımızın kar olması çox gü­man ki, respublikamızın başçılarına sərfəli imiş. Axı, əks təqdirdə onların stulu laxlaya bilərdi. Bir sözlə, sır­tıq erməni millətçiləri qovduqca biz dala çəkilirdik. Zo­ri Balayan isə fürsəti fövtə vermirdi. O, belə bir boşluqdan istifadə edib "Krunq"a züy tutdu. Onun "Oçaqı" er­mə­nilər arasında əldən-ələ gəzdi. Ehtiraslar daha da qı­zışdı. Bu bədnam ideologiyaların törətdiyi alovun qa­ra tüstüsü Stepanakertin səmasına yayıldı. İçərisində azər­baycanlılar olan dustaq maşını vəh­şi­cəsinə yan­dı­rıl­dı. Onda Dağlıq Qarabağ vilayətinə də xidmət edir­dim. Həmin hadisə baş verəndə Ağca­bə­di­dəydim. Əsas iş yerim olan Ağdama getməyə hazırlaşırdım. Yu­xa­rı­dan göstəriş gəldi ki, Stepanakertlə qon­şu olan Qara­ba­ğın rayonlarında gediş-gəliş qa­da­ğan olunub. Səfərimi tə­xirə saldım və Ağcabədidə gecə­ləməli oldum. Res­pub­likanın başçıları uzaqgörənliklə belə düşünürdülər ki, guya Stepanakertdə yan­dı­rılanların hayıfını almaq üçün Qarabağın rayonlarından onlara hücum çəkə bilərlər. Yuxarıların qəti göstərişi beləydi ki, bir nəfər er­məni dığasının burnu belə qanamamalıdır. Bu mü­la­hi­zə ilə Mərkəzi Komi­tə­nin o vaxtkı birinci katibi, Na­zirlər Sovetinin sədri, hü­quq mühafizə orqanlarının iş­çi­ləri tez-tələsik Stepa­na­kert şəhərinə varid oldular. Köh­­nədən yaxınlığımız olan respublika Daxili İşlər Na­ziri Məmməd Əlizadə mənə danışdı ki, əlimizə Ye­re­vanda oxuyan bir nəfər ali məktəb tələbəsinin mək­tu­bu keçmişdi. O, Yerevandakı nişanlısına yazmışdı ki, sev­gilim məndən nigaran olma. Burada özümü əla hiss edirəm... Çünki türk meyidinin tüstüsü hələ Ste­pa­na­ker­tin səmasından çəkilməyib. Həmin məktubu res­pub­lika rəhbərlərinə təqdim edən­də onların cavabı bu oldu:

- Bu cür məktublar, nə bilim azərbaycanlıların dustaq maşınları ilə birlikdə yandırılması, tək-tək fərdlər arasında baş verən mümkün hadisələrdir. Ona milli məna verib şişirtmək lazım deyil...

Bəli, bir daş altdan, bir daş üstdən! Ancaq sular durulmadı ki, durulmadı. Erməni millətçiləri onu daha da bulandırmağa başladılar. Vilayətin məsul işçiləri ləng tərpənişimizdən, yumşaq hərəkətimizdən istifadə edib daha da şirnikdilər. Dağlıq Qarabağın Ermə­nis­ta­na birləşməsinə dair imzalar toplanmağa başlandı. On­da respublika rəhbərlərinin canına bir bala­ca isti keçsə də, özlərini o yerə qoymadılar. - Ola bilsin ki, bir-iki nə­fər axmaqlayıb, onları da başa salmaq lazımdır - res­pub­lika rəhbərlərindən bu cür liberal səslər eşidildi.

Bəli, respublika Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri, Mərkəzi Komitənin məsul işçisi Yefim Aronoviç Gindizin iştirakı ilə plenum keçirildi. Plenumdan əvvəl vilayət partiya komitəsinin birinci katibi Qurgen Aramovç Melkumyanın hazırladığı məruzə ilə tanış oldum. Və cib dəftərçəmə bəzi qeydlər etdim. Məru­zə­nin mətnində belə bir cümlə işlədilmişdi. Vilayət qəze­ti­nin redaktoru Qasparyan, şəhər sovetinin sədri Şə­kər­yan, kino birliyinin direktoru Ulubabyan... Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan qoparılıb, Ermənistanın tərkibinə daxil olması üçün əl altdan imzalar toplamaq, əhalini çaşdırmaq kimi nalayiq hərəkətlərə əl atıblar...

Yığıncaq başlandı. Qasparyan, Ulubabyan, Şəkə­r­yan şəstlə içəri daxil olanda yığıncaq iştirakçılarının çoxu onların timsalında sanki öz milli qəhrəmanlarını qarşılayır və ürəklərində Andronikin sadiq xələflərinin "əyil­məzliyini" təqdir edir, onlara - eşq olsun! -deyir­dilər. İş heyətində əyləşənlərin onlara zillənən narahat, həm də təbəssümlü baxışlarında təslimçilikdən irəli gə­lən incə eyham duyurdum. Məruzə qurtardı. Lakin Şə­kər­yanın, Ulubabyanın, Kasparyanın nə adları çəkildi, nə də ki, onların ünvanına bircə kəlmə incikli söz de­yil­di. Məruzəçinin onlardan yan keçməsinin səbəbi ilə maraq­landım. Yefim Aronoviç Gindiz partiya işçilə­rinə xas olan təmkinlə qaşlarını yuxarı dartaraq:

- Belə məsləhətdir, - dedi. - Onları təzədən cırnatmaq lazım deyil.

Erməni millətindən olan sağıcı qadının çıxışı qəribə səsləndi:

- Eşitdiyimə görə bəzi-bəzi şlyapalılar altdan-altdan fitnə-fəsad törədir! Dağlıq Qarabağın Ermə­nis­tana birləşdirilməsinə çalışırlar! Milli ədavəti qızış­dı­rır­lar! On­ları göndərin bizim kəndə tərbiyə edək! Er­mənistan nə­dir?! Azərbaycan nədir?! Biz hamımız qaynayıb-qarışmışıq!

İnanıram ki, bu sadə zəhmət adamı "Krunq"u dinləyib, onun məna dərinliyinə enə bilsəydi, Zori Bala­ya­nın, Silva Kaputikyanın qan qoxusu gələn cızmaqa­ra­la­­rını oxusaydı, bəlkə də bu cür çıxış etməzdi.

Düzdür, plenum iştirakçılarının çoxusu sağıcı qa­dı­nın sözünü alqışladı. İş heyətində əyləşənlər isə çox eh­ti­yatla çəpik çaldılar. Əlbəttə, belə lazım idi. Əks təq­dir­də Şəkəryanların ağlına ayrı şeylər gələ bilərdi.

Ancaq bu cür güzəştlər, geri çəkilmələr vəziyyəti heç də sadələşdirmədi, əksinə, daha da mürəkkəb­ləş­dir­­di. Yerevanın fitvasıynan Dağlıq Qarabağda tüğyan etməkdə olan qara seli dinc və sakit məcraya yönəltmək üçün Boris Gevorkov sanki heç kəsin ağlına gəl­mə­yən bir tapıntı oldu. Burada bir haşiyə çıxım. Boris Gevorkov əvvəllər Mərkəzi Komitənin Qarabağ rayonları üzrə məsul təşkilatçısı işləyirdi. Onda xüsusi müxbir kimi həmin zonaya xidmət edirdim. Onunla tez-tez görüşür, təmasda olurduq. Savadlı, hiyləgər, təm­kinli, təkəbbürlü olan bu adam Qarabağ rayonlarındakı ötkəm və seçmə katiblərin gözünün odunu necə almışdı, ilahi?! Ondan necə çəkinirdilər?! Bir dəfə Ağcabədi rayon partiya komitəsinin çox ciddi və nü­fuz­­lu katibi olan Məmməd Əsgərovun kabinetinə daxil olan­da stol və stulları həmişəki yerində görmədim. Sən demə Boris Gevorkov stol və stulların yerinin və düzülüşünün qaydasında olmadığını hörmətli katibə irad tutub. O da "səhvini" düzəldib... Bəs Dağlıq Qara­bağ­da yaranmış məlum vəziyyətin tarazlığını tənzimlə­mək ümidi ilə həmin vilayət partiya komitəsinə birinci katib göndərilən Boris Gevorkov Stepanakertdə stol və stulları necə qaydalaşdırırdı?! Sözdə bizim, əməldə isə Yerevandakı dindaşlarının zövqüncə! O, erməni siya­sət­bazlarına xas olan məharətlə respublikamızın baş­çı­la­rını inandıra bilmişdi ki, etimada layiq, həm də res­publikamız üçün sərfəli kadrdı. Bu inam Dağlıq Qarabağla respublikamızın arasında aldadıcı bir səddə çevrildi. Bu səddi respublika rəhbərlərində iki-üç nəfəri istisna olmaqla heç kəs asanlıqla keçə bilməzdi. Hər şey səxavətlə Boris Gevorkovun iradəsinə tabe edilmişdi. Bir dəfə xata oldu ki, xüsusi müxbirimiz kurort şəhəri olan Şuşanın dərdi-səri barədə tənqidi məqalə yazdı. Özü də Boris Gevorkova gənəşməmiş!! Sən bir müxbirdəki cəsarətə bax!! Dərhal qəzetin redaktoru Rzayevin telefonu zəng çaldı. Redaktor dəstəyi qaldıranda Boris Gevorkovun ittihamlı səsi eşidildi:

- Xüsusi müxbirinizi burdan dəyişdirin!

- Səbəbi?                            .

- İzahat vermək nə lazım! ...

Rzayev:

- Xüsusi müxbir redaktorluğun rəyi ilə qoyulur, çı­xa­rılır və ya dəyişdirilir. Bu sizin vəzifə səla­hiy­yə­ti­nizə aid deyil. Və məsləhət görürəm ki, sizə aid olma­yan məsələyə qarışmayasınız, - deyib dəstəyi yerə qoydu.

Bu əzrayılla çilingağac oynamağa bənzəyirdi. Mə­gər Dağlıq Qarabağ canişini ilə o tərzdə danışmaq olardı?!

Bəlkə də belə başa düşənlər vardı ki, Boris Gevor­ko­vun dövründə Dağlıq Qarabağda müəyyən sakitlik ya­ra­nıb. Bəli, üzdə belə bir "əmin-amanlıq" nəzərə çar­pır­dı. Ancaq necə də aldanırdıq. Əslində saman altından yeridilən sudan xəbərsiz idik, çox xəbərsiz!! Bir də ki, sadəlövhcəsinə başa düşdüyümüz bu sakitlik heç də Boris Gevorkovun ədalət naminə dəridən qabıqdan çıxıb, erməni millətçilərini yerində oturtmaq hesabına deyildi. Bu zahiri sakitlik əslində erməni araqızışdıranlarının nazı ilə oynamağımız hesabına başa gəlirdi.

Stepanakertə dəmir yolu çəkilməlidir!!

- Baş üstə!

- Vilayətdə pedaqoji məktəb açılsın!!

- Baş üstə!

- Azərbaycan radiosunda və televiziyasında erməni dilində verilişlərə geniş yer ayrılsın!!

- Baş üstə!

- Əsgəran ayrıca rayon olsun!!

- Baş üstə!

Bu müti başüstələr, güzəştəgetmələr mühitində, "Krunq" mahnısı Balayanların, Silva Kaputikyanların tərə­findən məharətlə improvizasiya olunurdu. Yəqin ki, bu dramatik səhnənin quruluşçularından biri kimi, Bo­ris Gevorkovun "zəhmətini" qeyd etməmək azı insaf­sızlıq olardı. Lakin bu ssenarinin hazırlanmasında, Boris Gevorkovun xidməti bizim eynəklərimizlə o qədər də sezilmirdi. Onun Əsgəran səddindən o tərəfə dovşana  - qaç, tazıya tut - deməsi də nəzərə çarpmırdı. An­caq riyakarlığın axırı puçdur. Atalar demişkən - qu­yu qazan özü düşər. Gevorkov, bax həmin öz qazdığı qu­yuda çabalayır. Raykomun təlimatçılığından, böyük bir vilayətin rəhbəri səviyyəsinə yüksəldiyin torpağa xə­yanət etməyin axır aqibəti başqa cür də ola bilməzdi.

"Oçaq"ın Stepanakertin səmasında çözələnib, göz­ləri yaşardan acı tüstüsü, nəhayət, Ter-Petrosyan kimi lideri olan, mənhus "Krunq" təşkilatı tərəfindən alovlandırıldı. Bu məşum alov, Dağlıq Qarabağın şəhər və kəndlərində yaşayan azərbaycanlı evlərini yandırıb külə döndərdi. Bu alov Ermənistandakı müsəlman kənd­­lərini bürüdü. Ermənistanla sərhəd olan yaşayış yer­ləri oda qalandı. Qubadlının Eyvazlı, Qədili, Da­vud­lu kəndləri xarabalıqlara çevrildi. Neçə ildi həmin kənd­lərdə bayquşlar ulayır.

"Krunq" və "Oçaq" ətrafında birləşən erməni araqı­zış­­dı­rıcılarının məkrli əməlləri, Sumqayıt hadisələri ilə nəti­cələndi. Yeri gəlmişkən deyim ki, onda Jelezno­vo­ds­kda istirahət edirdim. Bu xəbər məni sarsıtdı. Dü­şün­düm ki, olan olmuşdu, keçən keçmişdi. Qaysaq bağ­la­mış yaraları təzədən qaşıyıb-qanatmağın nə mənası var! Vaxtilə erməni-müsəlman qırğınının acısını dadan­lar­dan biri, mənim dünyaya göz açdığım bölgədi. Qara­başlı, Göyqala, Qalaboynu, Köhnə Balahəsənli, Sofulu kənd­lərinin indi yeri də bilinmir.

Xatirimə bir rəvayət düşdü. Bağbanın oğlu uzun il­lər atası ilə dostluq edən ilanla savaşır. İlan oğlanı vu­ran­da əks zərbədən özünün də quyruğu qırılır... Oğul dərdi bağbanın belini əyir. İllər keçəndən sonra bağban arada olan bu kin, küdurəti unudur və ilanı yenidən ün­siy­yətə, ülfətə səsləyir. İlan yuvasından çıxır. Bağban ona deyir ki, ey köhnə dost! Mənə olan, sənə də olub! Gəl keçənləri unudaq. Əzəli mehribançılığımızı davam etdirək. İlan isə:

- Səndən ciyərpara dağı, məndən quyruq yarası gedən deyil. Odur ki, day indən sonra bizim dostluğumuz baş tutmaz,  - deyib yuvasına çəkilir.

Biz ciyərpara dağlarımızı unutduq. Erməni millətçiləri isə quyruq yarasını unutmurlar ki, unutmurlar. Əsrin əvvəllərindən bəri doğma kəndim Əliquluuşağı ermənilər tərəfindən neçə dəfə yandırılıb yerlə yeksan olub. Bütün bunlara baxmayaraq yaddan çıxartmışdıq bu müsibətləri. Mehribanlaşmağa çalışırdıq qonşumuz olan ermənilərlə. Düşündüm ki, yaxın qonşular təzə­dən niyə bir-birinə qənim kəsilsin?! Bu iki xalqı müsi­bət­lərə düçar edə biləcək qarşıdurmaya necə son qoymaq olar?! Axşam sanatoriyadakı yataq otağıma çəki­lib erməni-müsəlman dostluğuna dair "Pəncərələr şüşə­lən­di" başlığı altında hekayə yazdım. Səhər telefonla Jeleznovodskdan Bakıya zəng çalıb həmin hekayəni redaksiyamızın qoçaq stenoqrafistikası Nazilə xanıma diktə etdim. Hekayə qəzetdə dərc olundu. Bu yazının milli mənası nəzərə alınıb ermənicə "Kommunist" qə­ze­tində də çap edildi. Söz yox ki, bunu böyük bir yan­ğı­nı söndürmək üçün qaranquşun dimdiyində su daşıma­sına bənzətmək olardı. Həm də ki, bu çox gecikmiş baya­tıydı. Yüz min tirajla çap olunub yayılan və erməni qız­larının cehiz "incisi" sayılan "Oçaq" artıq öz bədnam niyyətinə çatmışdı.

Bu böhranlı məqamda Vəzirovun peyda olması ilk günlər respublikamızda ümid qığılcımı kimi işıldadı. Bu, Qorbaçovla Vəzirovun güman olunan yaxınlığından ­do­ğan ümidin işartısıydı. O da tez söndü! İsinmədik güman etdiyimiz bu yaxınlığın istisinə, əksinə kor olduq tüstüsünə. Özünü fəxrlə köhnə "diplomat" ad­lan­dıran, respublikanın bu yeni başçısı ilə təmasda olanlar - əşi, bu ki, lap bambılıymış, - deyib yerlərindəcə quru­yub qaldılar. Bambılı sözünün mənasını "köhnə diplomatın" özü dəqiq başa düşməsə də, onu respublikamıza gön­dərənlər yaxşı bilirdilər. Və bu, bəlkə də Dağlıq Qa­ra­bağ probleminin Balayanların xeyrinə həll olunmasının ölçülüb, biçilmiş variantı idi. Biz isə qanlı yanvar hadisələrində - Əbdürəhman Vəzirov xalqı qırğına verib aradan çıxarkən, bambılı sözünün əsl mahiyyətini anlaya bildik. Pis dost kölgə kimidir. Səma təmiz və gü­nəşli olanda hara getsən, arxanca sürünər. Göyə bu­lud gə­ləndə görünməz olar. Bakımızın üzərini qara bu­lud­lar alanda, Əbdürəhman Xəliloviç Vəzirov milləti zi­reh­li tankların güdazına verib müəmmalı şəkildə əkildi...

Belə bir yüngül təbiətli adamın respublikamıza gəlişi Qarabağ kələfini daha da dolaşığa saldı. Belə ki, köhnə diplomat Moskva qarşısında şivən qopartdı ki, bu, din davası yox, un davasıdır. Guya ki, Vəzirovdan qabaqkı rəhbərlər çox əfəl imişlər. Və Dağlıq Qarabağ vilayətinin sosial-iqtisadi problemlərinə biganə yana­şıb­lar. Əslində o, bununla bir güllə ilə iki ov vurmaq istəyirdi. Fürsətdən istifadə edib Moskvadakı ağalarına işarə vururdu ki, siz Əbdürəhman Vəzirovu Azər­bay­­­cana göndərməkdə çox gecikmisiniz. Əgər o, bu yük­sək kürsünü vaxtında tutsaydı... Moskvada həmin mülahizə əsas götürüldü və Dağlıq Qarabağa iqtisadi yardım barədə, məlum tədbirlər müəyyən edildi. Guya ki, respublikanın keçmiş rəhbərlərinin təqsiri üzündən, Dağlıq Qarabağ iqtisadi-sosial çətinliklərin məngə­nə­sin­də boğulur. Halbuki Çartazdakı mədəniyyət sarayı sə­viy­yəsində, nə Azərbaycan, nə də Ermənistanın kənd­lərində, yüksək arxitekturalı tikinti yoxdur. Çar­ta­zın tuf daşdan tikilmiş tarla düşərgəsi Mixail Qor­ba­ço­vun da, Arkadi Volskinin də daçalarından çox-çox dəb­də­bəlidir. Onun da şahidiyəm ki, tapılmayan ərzaq və sə­naye malları üçün Dağlıq Qarabağın şəhər və kənd­lə-rinə gedirdik. Bir dəfə Ağdamda, mərhum şairimiz Süleyman Rüstəmlə rastlaşdım. O, sözarası:

- Zəngilandan gəlirdim, - dedi. - Martunidən ke­çən­də təsadüfən mağazaya döndüm. Yaxşı şeylər aldım. Vallah, orada olanları Bakıda tapmaq olmur.

Di gəl ki, "köhnə diplomat" Poqosyanların, Aqa­m­bek­yanların, Şahnəzərovların, Balayanların çırağına yağ tökürdü. Özümüz öz əlimizlə erməni millətçilərinin iftirasına rəvac verdik. Ölkədə və xaricin müəyyən dai­rə­lərində rəy yarandı ki, guya Dağlıq Qarabağ siyasi, iqtisadi və sosial çətinliklərin əzabını çəkməkdən day ca­na doyublar. Ona görə də xalq öz milli azadlıqları uğ­run­da mübarizəyə qalxıb. Beynəlxalq ictimaiyyətdə özü­müzə qarşı xoşagəlməz çaşqınlıqlar yarandı.

Arkadi Volski hakimiyyətinin bərqərar olması da ilk günlər Vəzirov diplomatiyasının uğuru kimi mədh olun­­mağa başlandı. Əslində isə bu bayağı diplomatiya Dağ­lıq Qarabağ dünyasını respublikamızdan xeyli-xeyli təcrid etdi. Beləliklə də ziddiyyətlər daha da dərinləşdi, milli ehtiraslar qızışdı. Qışın çovğunlu günlərində yüz minlərlə azərbaycanlı Ermənistandan silah gücünə qo­vu­landa respublikamızın rəhbərləri Kremlin fironu Şah­nəzərovun xatirinə Dağlıq Qarabağda, Gəncəba­sar­da, Bakıda yaşayan ermənilərin üstündə əsim-əsim əsirdilər. Mərkəzi Komitənin katibləri Ermənistandan qaçıb Dağlıq Qarabağ kəndlərində sığınacaq tapan, var-yoxunu itirmiş əlsiz, ayaqsız azərbaycanlıları ora­dan da qovurdular ki, Poqosyanların yeri dar olmasın. Həm də Şahnəzərovun, Aqam­bek­yanın, Sitaryanın xa­ti­ri xoş olsun. Ermənilərin respublikadan getməsi isə rəhbərlərimizə dərd olurdu. Onların bir nəfərinin geri qayıtması "köhnə diplomatı" necə də vəcdə gətirirdi...

Ən nəhayət, bu yüngül, dayaz xarakterli "diplomatın" hakim olduğu dövrdən respublikamıza nə qal­dı?! Hər gün üstünə qan-yaş tökülən 20 Yanvar şəhid­lə­rinin məzarları! Sağalmaq bilməyən Dağlıq Qarabağ yaraları! Tərəddüdsüz, bunu Əbdürəhman Vəzirovun azəri xalqına, onun tarixinə xəyanəti hesab edirəm.

Əlbəttə, bütün bu qeyd etdiklərim barədə çoxlu deyi­lib, yazılıb və innən sonra da yəqin işlədənlər olacaq. Qalın-qalın əsərlər yaranacaq. Burada sadəcə ola­raq deməyə, yazmaya bilmədiyim və məni təhdid edən bəzi məqamlara səthi də olsa, toxundum. Respubli­ka­mız­da gedən siyasi proseslərə, müharibə ilə bağlı məsə­lə­lərə gəldikdə, ağlım kəsəni odur ki, Ermənistanı ida­rə edən hazırkı rəhbərlik mexanizminin başlıca enerji mən­bəyi, qondarma Dağlıq Qarabağ münaqişəsidir. Er­mə­nistanın prezident makinası Qarabağda tökülən qanın hesabına işləyir. Bu qan axmasa, həmin makina dayanar, Ter-Petrosyan hakimiyyəti sona çatar. Bu­nunla da Ter-Petrosyanın tutduğu və tutacağı mövqe gün kimi aydındır. O, Dağlıq Qarabağın Azərbay­can­dan qoparılıb, Ermənistana birləşdirilməsini vəd edən "Krunq" təşkilatının lideri kimi siyasi səhnəyə qalxıb. Ona görə də Dağlıq Qarabağda məsələnin beynəlxalq hü­quq normalarına uyğun şəkildə həlli Ter-Petrosyan siyasətinə uyğun gələ bilməz. Bu qondarma problemin həll olunması üçün Ermənistan rəhbərlərinin xeyirxah addımlar atacağına inanıb ümid etmək, yüngül desək, ağılsızlıq olardı. İranın vasitəçiliyi ilə Azərbaycan - Er­mə­nistan nümayəndələrinin keçirdikləri görüşün acı nəticələri bizim bu fikrimizi təsdiq edən əyani sübutdur.

 Ulya Erenburq Böyük Vətən müharibəsinin gedi­şini əks etdirən məktublarında yazırdı ki, - kağız yığınları çətin ki, sülh işinə kömək etsin. Elimizin də kəlamı var ki, pazı, pazla çıxardarlar və ya zurna çalmağınan donuz darıdan çıxan deyil.

Torpağımızın bütövlüyü, istiqlalımızın dirçəlişi, iqtisadi-sosial böhrandan xilasımız üçün yeganə nicat yolu ağıllıların və ağılların birliyidir. Özü də televiziya ekranlarında, mətbuat səhifələrində gur səslə car çəkilən yox, əməllərdə görmək, duymaq istədiyimiz qeyrət birliyi. Elimizə-obamıza uğur, Qarabağ torpağına qələbə, mənəviyyatımıza zənginlik, adamlarımıza xoş gün-güzəran bəxş edən birlik.

1992-ci il.