Əli İldırımoğlunun “Qarlı gecələr” əsəri, hər şeydən əvvəl, xatirə-romandır. Çətin, keşməkeşli və mürəkkəb ömrün bir parçası haqqında təsirli, dolğun və koloritli bir hekayətdir. Ümumiyyətlə, Əli müəllim ədəbi ictimaiy-yəti və geniş oxucu kütləsini təəccübləndirməkdə davam edir: son illərin ən məhsuldar yazıçılarından biri olması ilə. Burada sırf yaradıcılıq baxımından qeyri-adi heç nə yoxdur. Zəngin həyat təcrübəsinə, keşməkeşli ömür yoluna, deməli, bol həyat materialına, üstəgəl böyük istedada, məhsuldar və yorulmaz qələmə malik olan bir yazıçı dalbadal irihəcmli romanlar çap etdirir və ədəbi tənqid, geniş oxucu kütləsi bu əsərləri maraq və həvəslə qəbul edir. Yuxarıda dediyimiz təəccüb və bəlkə də, heyrətin səbəbi isə çox sadədir: ucaboylu, qədd-qamətli, ağır və ləngərli yerişli bu dünyagörmüş kişinin qəlbində nə qədər xatirələr yığılıb qalıbmış? Müəllifin bu qədər – aylar, illər, onilliklər boyu onları, necə deyərlər, üfürə-üfürə qoruyub saxlamağa səbri, hövsələsi necə çatıb?

Bu sualların cavabları müxtəlifdir. Ən kəsəsi isə, yəqin ki, budur: res-publikanın bir nömrəli qəzetinin – “Kommunist”in (indiki “Xalq qəzeti”) əməkdaşının, gərgin və maraqlı xüsusi müxbirlik həyatı, bir qədər yumşaq desək, yazıçılığa mane olmuş, sanki vaxtının, həvəsinin, istedadının bir hissəsini özü ilə aparıb qəzet səhifələrinə səpələmişdir. Sözsüz ki, macal tapdıqca, imkan düşdükcə kükrəyib-coşan ilhamını da cilovlaya bilmir. Bax, bu zaman oçerklər, felyetonlar, povestlər yaranırdı. Ancaq bütöv halda geniş panoramlar, xarakterlər, hadisələr əks etdirən iri əsərlərin üzə çıxmasına hələ çox qalırdı...

“Qarlı gecələr” romanının süjet xətti, əslində, çox sadədir. Gənc bir müəllimin müxtəlif məktəblərdəki fəaliyyəti, rastlaşdığı çətinlik və maneələr, insan taleləri, həyatın işıqlı və kölgəli tərəfləri... Başqa sözlə desək, acılı-şirinli həyatın özü. Bizcə, romanı oxunaqlı edən cəhətlərdən biri də təsvir olunan dövrün bütün çalarları, adət və ənənələri, baş verən əsas hadisələri ilə təsvir olunmasındadır. Bir də ki, bu təsvirlərin kimlərinsə danışıqları əsasında qurulmasında yox, bilavasitə həyatın özündən süzülüb gəlməsindəndir. Müəllif şəxsən bu hadisələrin iştirakçısı, daha doğrusu, qəhrəmanıdır.

Burada belə bir ədəbi həqiqəti bir daha xatırlamalı oluruq: əsl sənət, böyük və möcüzəli səmimiyyət deyilən atın belindədir. Kim ayağını üzəngiyə dirəyib bir sıçrayışla atın belinə qalxa bilərsə, dəliqanlı kəhərini sərt döngələrdən, qarlı aşırımlardan, sıx meşələrdən rahatca keçirə bilirsə, ömürlük onunla yol yolda-şıdır. Yox, əgər belə deyilsə, elə birinci cümlədən kitabı qatlayıb atırsan kənara.

Romanın, bizcə, ən uğurlu məziyyətlərindən biri burada xalqımızın tari-xinə, adət və ənənələrinə olan sonsuz sevgidir. Biz bu sevgini ucqar bir dağ kəndində, onun dolaylarında, gündəlik iş və qayğılarında görürük, eşidirik, duyuruq. Bu cəhətdən Şükür kişi obrazı çox xarakterikdir. Heç bir vəzifəyə-rütbəyə sığmayan, daim xalqın içərisində olan, xeyirdə-şərdə başda oturan əsl el ağsaqqalı... Şükür kişi ilə tanışlıqdan sonra qəlbimizdə nostalji hislər baş qaldırır: qardaşın qardaşa, qonşunun qonşuya, indi dəbdə olan ifadə ilə desək, “atdığı”, yaxşı-yamanın, ölçü-tərəzinin pozulduğu bir vaxtda belə köhnə kişilərə nə qədər də ehtiyac var?!

“Qarlı gecələr” romanı bir cəhətdən də əlamətdardır. Ədəbiyyatımızda müəllim, məktəb mövzusu nisbətən az işlənib. Bu mövzuda əsərləri az qala barmaqla saymaq olar. “Qarlı gecələr”, sözsüz ki, bu boşluğu doldurmaq sahəsində cəsarətli bir addımdır. Romanın daha vacib məziyyəti isə, bizcə, ondan ibarətdir ki, müəllimin, məktəbin, təhsilin adiləşdiyi bir vaxtda gözlə-rimiz önündə sözün əsl mənasında müəllim obrazı canlanır. Müəllim-şagird mü-nasibətləri, pedaqoji işin təşkili, kənd məktəbinin qış qayğıları, açıq dərs və s. məsələlər o qədər ustalıq və həssaslıqla təsvir edilmişdir ki, oxucu bu aləmin sehrindən, cazibəsindən çıxa bilmir. Və bütün bunların fonunda isə abır-həya, böyük-kiçik, xətir-hörmət kimi yüksək mənəvi-əxlaqi dəyərlər, tərbiyə məsə-lələri, onların kompleks həlli dayanır. Romanı oxuduqca, o dövrün təlim-tərbiyə, əxlaq məsələləri ilə yaxından tanış olduqca təəssüf və kədər hissi ilə düşünürsən: belə qiymətli milli-mənəvi dəyərlər niyə azaldı, niyə adiləşdi?

“Qarlı gecələr” çoxşaxəli romandır. Düzdür, yuxarıda da dediyim kimi, əsər, əsasən, kənd müəlliminin fəaliyyəti üzərində qurulmuşdur. Bununla belə, romanda о dövrün bütün əhvalını, rayihəsini duymaq mümkündür. Oxucu elat həyatı ilə, dağ kəndinin təsərrüfatı, sosial qayğılarından tutmuş ailə-məişət məsələlərinə qədər hər şeylə tanış olur. Özü də hadisə və əhvalatlar əsas süjet xətti ilə elə möhkəm tellərlə bağlanmışdır ki, oxucu yorulmur, əksinə mənən saflaşır, təzələnir, zənginləşir...

Növbəti romanında da Əli müəllim öz maraqlı və əlvan üslubuna, aydın təhkiyəsinə, dramatik süjet xəttinə, sadə və obrazlı dilinə sadiq qalmışdır.